ദൈവജ്ഞന്‍റെ മൂക്കില്‍ കൂടി അകത്തു കടക്കുകയും പുറത്തുപോകുകയും ചെയ്യുന്ന വായുവിനേയാണ് "ശ്വാസം" എന്ന് പറയുന്നത്. ഇതിനെ സംസ്കൃതത്തില്‍ "സ്വരം" എന്ന് പറയുന്നു. ഇതു ലോപിച്ച് മലയാളത്തില്‍ "ശരം" എന്ന് മാറിയിട്ടുണ്ട്. സാമാന്യ രീതിയില്‍ ശരീര ശാസ്ത്രമനുസരിച്ച് ശരീരത്തിന്‍റെ നിലനില്പിന് വേണ്ടിയുള്ള ശ്വാസകോശത്തിന്‍റെ ഒരു ധര്‍മ്മമായിട്ടാണ് ശ്വാസക്രിയ കണക്കാക്കപ്പെടുന്നത്. പക്ഷെ ഭാരതത്തില്‍ ശ്വാസത്തിനെ വെറും ശരീരധര്‍മ്മമായി കണക്കാക്കാതെ യോഗസാധനയുമായും പ്രപഞ്ച ചൈതന്യവുമായും ബന്ധപ്പെടുത്തിയാണ് ചിന്തിക്കുന്നത്. യോഗശാസ്ത്രത്തില്‍ ശ്വാസത്തെ സംബന്ധിച്ച ഒരു പ്രത്യേക ശാഖ തന്നെ ഉണ്ട്. "ശിവ സ്വരോദയം" , "സ്വരചിന്താമണി" എന്നിവ ഈ ജ്ഞാനശാഖയിലെ പ്രമുഖ ഗ്രന്ഥങ്ങളാണ്. ജ്യോതിഷത്തിലും വൈദ്യത്തിലും സ്വരശാസ്ത്ര സിദ്ധാന്തത്തെ ഉള്‍ക്കൊണ്ടുകൊണ്ട് ശ്വാസ പരീക്ഷണം എന്നൊരു പ്രക്രിയ ജ്യോതിഷികളും (ദൈവജ്ഞാന്മാരും) വൈദ്യന്മാരും വിശേഷിച്ച് വിഷവൈദ്യന്മാരും നടത്താറുണ്ട്‌. ദൈവജ്ഞന്മാര്‍ക്കും വൈദ്യന്മാര്‍ക്കും ശ്വാസ ശാസ്ത്ര ജ്ഞാനം - സ്വര ശാസ്ത്ര ജ്ഞാനം - അനിവാര്യമാണ്. ദൈവജ്ഞനെ സംബന്ധിച്ചിടത്തോളം പ്രശ്ന ക്രിയയിലും ദൂത പൃഛക സമാഗമ സമയത്തും ഫലാദേശത്തിന് തന്‍റെ ശ്വാസഗതിയുടെ പരീക്ഷണം സഹായകമാണ്. ശ്വാസ പരീക്ഷണം ദൈവജ്ഞന് എങ്ങനെ ഫലാദേശത്തിന് സഹായിക്കുന്നു എന്ന് വിവരിക്കുന്നതിന് മുമ്പ് ശ്വാസത്തെപ്പറ്റി ഒരു ലഘു വിവരണം നല്‍കേണ്ടത് ആവശ്യമാണ്‌.
സ്വരം അഥവാ ശ്വാസം എന്ന് പറയുന്നത് ദൈവജ്ഞന്‍റെ മൂക്കില്‍ കൂടി ശരീരത്തില്‍ പ്രവേശിക്കുകയും മൂക്കില്‍ കൂടി തന്നെ പുറത്തു പോകുകയും ചെയ്യുന്ന വായുവാണ്. "ശിവസ്വരോദയം" . "സ്വരചിന്താമണി" എന്നീ ഗ്രന്ഥങ്ങളില്‍ സ്വരത്തെപ്പറ്റി നല്‍കിയിട്ടുള്ള വിവരണങ്ങളുടെ സാരാംശം താഴെ ചേര്‍ക്കുന്നു.
സ്വരം (ശ്വാസം) ത്രിലോക വ്യാപിയാണ്. ബ്രഹ്മാണ്ഡഖണ്ഡ പിണ്ഡാദികള്‍ സ്വരം കൊണ്ട് നിര്‍മിക്കപ്പെട്ടവയാണ്. ജീവനുള്ള എല്ലാ പ്രാണികളിലും സമാനമായി കാണുന്ന ധര്‍മ്മമാണ് സ്വരം (ശ്വാസം). ലോകത്തില്‍ ചൈതന്യത്തെ നിലനിര്‍ത്തുന്നതാണ് സ്വരം (ശ്വാസം). സ്വരം (ശ്വാസം) എന്ന് പറയുന്നത് സൃഷ്ടി സ്ഥിതി സംഹാര തത്ത്വമായ മഹേശ്വരനാണ്. സ്വരജ്ഞാനത്തേക്കാള്‍ ഗുഹ്യമായോ ശ്രേഷ്ടമായോ ഉള്ള മറ്റൊരു ജ്ഞാനശാഖയില്ല. സ്വരബലം കൊണ്ട് ശത്രു നശിക്കുന്നു. മിത്രസമാഗമം ഉണ്ടാകുന്നു. ഐശ്വര്യലാഭവും കീര്‍ത്തിലാഭവും ഉണ്ടാകുന്നു. പ്രാണായാമസാധന കൊണ്ട് യോഗികള്‍ പ്രപഞ്ച ചൈതന്യനിയാമകമായ ശ്വാസത്തില്‍ നിയന്ത്രണം നേടുകയും അങ്ങനെ പ്രപഞ്ചത്തെത്തന്നെ നിയന്ത്രിക്കാനുള്ള കഴിവ് നേടുകയും ചെയ്യുന്നു. സ്വരശാസ്ത്രം അറിഞ്ഞുകൂടാത്ത ദൈവജ്ഞന് നാഥനില്ലാത്ത വീടുപോലെയും ശിരസ്സില്ലാത്ത ശരീരം പോലെയുമാണ്. സ്വരശാസ്ത്ര സിദ്ധാന്ത പ്രകാരം ശരീരത്തില്‍ 72000 നാഡികളുണ്ട്. ഇതില്‍ 24 നാഡികളാണ് പ്രധാനം. ഇവ നാഭിയില്‍ സര്‍പ്പാകാരത്തില്‍ കിടക്കുന്ന കുണ്ഡലിനിയുമായി ബന്ധപ്പെട്ടു കിടക്കുന്നു. കുണ്ഡലിനിയില്‍ നിന്ന് 10 നാഡികള്‍ മുകളിലോട്ടും 10 നാഡികള്‍ താഴോട്ടും രണ്ടു നാഡികള്‍ വീതം ഇടതു വലതു ഭാഗത്തും പോകുന്നു. ഈ 24 നാഡികളില്‍ താഴെ പേര് പറയുന്ന നാഡികള്‍ പ്രമുഖങ്ങളാണ്.
- ഗാന്ധാരി
- ഹസ്തി ജിഹ്വ
- പുഷ
- യശസ്വിതി
- അലംബുഷ
- കുഹു
- ശംഖിനി
- ഇഡ
- പിംഗല
- സുഷുമ്ന
ഇവയില്‍ വച്ച് ശ്വാസത്തിന് അഥവാ സ്വരത്തിന് സംബന്ധം ഇഡ, പിംഗല, സുഷുമ്ന നാഡികളുമായിട്ടാണ്. ഇഡ ഇടത്ത് ഭാഗത്തും പിംഗല വലത്ത് ഭാഗത്തും സുഷുമ്ന മധ്യഭാഗത്തും സഞ്ചരിക്കുന്നു.
ഗാന്ധാരി ഇടത്തേ കണ്ണിലും ഹസ്തി ജിഹ്വ വലത്തേ കണ്ണിലും കുഹു ലിംഗപ്രദേശത്തും ശംഖിനി ഗുദ സ്ഥാനത്തും സഞ്ചരിക്കുന്നു.
ഇഡ, പിംഗല, സുഷുമ്ന എന്നിവ ശരീരത്തിലെ പ്രാണന്‍, അപാനന്‍, സമാനന്‍, ഉദാനന്‍, വ്യാനന്‍, നാഗന്‍, കൂര്‍മ്മന്‍, കൃകലന്‍, ദേവദത്തന്‍, ധനഞ്ജയന്‍ എന്നീ പത്ത് വായുക്കുകളുമായി ബന്ധപ്പെടുന്നു. ഈ പത്തു വായുക്കള്‍ ശരീരാവയവവുമായി ബന്ധപ്പെടുന്നത് താഴെ പറയുന്ന പ്രകാരമാണ്
പ്രാണന്‍ - ഹൃദയം, അപാനന്‍ - മലദ്വാരം, സമാനന്‍ - കടിപ്രദേശം (അരക്കെട്ട്), ഉദാനന്‍ - കണ്ഠം, വ്യാനന്‍ - ശരീരമാസകലം, നാഗന്‍ - ഏമ്പക്കം, കൂര്‍മ്മന്‍ - നേത്രനിമേഷം, കൃകലന്‍ - തുമ്മല്‍, ദേവദത്തന്‍ - കോട്ടുവാ, ധനഞ്ജയന്‍ - മൃതശരീരം.
ഇഡ, പിംഗല, സുഷുമ്ന ശ്വാസഗതിയുമായി ബന്ധപ്പെടുന്നു.
ഇഡ ഇടതു മൂക്കില്‍ കൂടിയും പിംഗല വതു മൂക്കില്‍ കൂടിയും സുഷുമ്ന മധ്യമൂക്കില്‍ കൂടിയും സഞ്ചരിക്കുന്നു. പ്രാണായാമത്തില്‍ കൂടി യോഗിവര്യന്മാര്‍ ഇഡയുടെ ഗതിയും പിംഗലയുടെ ഗതിയും നിയന്ത്രണം സ്ഥാപിച്ച് ശ്വാസഗതിയെ സുഷുമ്നയില്‍ കൂടി കടത്തി വിടാന്‍ ശ്രമിക്കുന്നു. ഇവയില്‍ ഇടതു ഭാഗത്തുള്ള ഇഡ ചന്ദ്രനുമായും വലതു ഭാഗത്തുള്ള പിംഗല സൂര്യനുമായും മധ്യസ്ഥിതയായ സുഷുമ്ന അഗ്നിയുമായും ബന്ധപ്പെടുന്നു.
