ആദ്ധ്യാത്മിക ജ്ഞാനമുള്ളവര്‍ക്കെല്ലാം പരിചിതമായ സംജ്ഞയാണ് പഞ്ചഭൂതങ്ങള്‍. ആകാശം, വായു, അഗ്നി, ജലം, ഭൂമി, എന്നിവയാണ് പഞ്ചഭൂതങ്ങള്‍. സൃഷ്ടിയെ മുഴുവനും വിഘടനം ചെയ്‌താല്‍ നാം എത്തിച്ചേരുന്ന അഞ്ച് മൗലികകണങ്ങളാണ് ഇവ. അതായത് പ്രപഞ്ചത്തിന്‍റെ ആകൃതി നമുക്ക് തരുന്ന ഏറ്റവും സ്ഥൂലമായ അറിവിനെ " ഭൂമി " യെന്നും അതിന് തത്തുല്യമായും വ്യാപകമായും കിടക്കുന്ന തത്ത്വത്തിനെ "ജലമെന്നും" വിളിക്കുന്നു. സ്ഥൂലസൂക്ഷ്മരൂപങ്ങളില്‍ സ്ഥിതിചെയ്യുന്നതും എല്ലാ ദ്രവ്യങ്ങളിലും സൂക്ഷ്മമായി വിരാചിക്കുന്നതുമാണ് "അഗ്നി". രണ്ട് വസ്തുക്കള്‍ തമ്മിലുള്ള ഇടഭാഗത്തെ "ആകാശമെന്ന്" പറയുന്നു. " വായുവാകട്ടെ" സ്ഥൂലമാണെങ്കിലും സൂക്ഷ്മതയാണ് കൂടുതല്‍ പ്രദര്‍ശിപ്പിക്കുന്നത്.
സൃഷ്ടിയില്‍ കാണുന്ന പഞ്ചഭൂതങ്ങളൊക്കെ അവ്യക്തമായിരിക്കുന്ന അവസ്ഥയെ മൂലപ്രകൃതി എന്ന് പറയുന്നു. ഈ മൂലപ്രകൃതിയില്‍ നിന്നും സൃഷ്ടിക്കുവേണ്ടി സംയുക്തചേതനാപദാര്‍ത്ഥവും അതില്‍ നിന്ന് അഹങ്കാരത്തിന്‍റെ കണങ്ങളും ഉണ്ടായി. ഈ അഹങ്കാരകണങ്ങളില്‍ ഏറ്റവും ജഡതയുള്ള താമസിക അഹങ്കാരത്തില്‍ നിന്നും പഞ്ചഭൂതങ്ങളില്‍ പ്രഥമമായ ആകാശം ഉത്ഭവിച്ചു. ആകാശം കുറച്ചുകൂടി ഘനീഭവിച്ച് വായുവും, വായു ഘനീഭവിച്ച് അഗ്നിയായും, അഗ്നി ഘനീഭവിച്ച് ഭൂമിയായി തീര്‍ന്നു. ഈ ഘനീഭവിച്ച കണങ്ങളില്‍ നിന്ന് ആകാശത്തിന്‍റെ ഗുണമായ ശബ്ദവും, വായുവിന്‍റെ ഗുണമായ സ്പര്‍ശവും, അഗ്നിയുടെ ഗുണമായ രൂപവും, ജലത്തിന്‍റെ ഗുണമായ രുചിയും, ഭൂമിയുടെ ഗുണമായ ഗന്ധവും ശേഖരിച്ച് ശരീരവും ഇന്ദ്രിയങ്ങളും പ്രാണനും അന്തഃകാരണങ്ങളും ബോധവും പ്രജ്ഞയുമൊക്കെ പ്രകൃതി രൂപപ്പെടുത്തിയെടുത്തു.
പഞ്ചഭൂതങ്ങളുടെ ചിഹ്നങ്ങളില്‍ ഭൂമിക്ക് ചതുരാകൃതിയാണ് നല്‍കിയിരിക്കുന്നത്.
ജലത്തെ വൃത്തം കൊണ്ടാണ് സൂചിപ്പിക്കുന്നസത്. ത്രികോണം കൊണ്ടാണ് അഗ്നിയെ സൂചിപ്പിക്കുന്നത്. വായുവിന്‍റെ ചിഹ്നം നേര്‍ത്ത ചന്ദ്രകലയാണ്‌. ചന്ദ്രകലയുടെ ആകൃതി ചലനാത്മകതയേയും നേര്‍മ്മയേയും കുറിക്കുന്നു. ആകാശത്തെ സൂചിപ്പിക്കുന്നത് ബിന്ദുകൊണ്ടാണ്.
പഞ്ചഭൂതാത്മകമായ ദേഹംകൊണ്ട പഞ്ചഭൗതികാതീതനായ ഈശ്വരശക്തിയെ ആരാധിക്കുന്ന രീതിയെ "പഞ്ചോപചാരം" എന്ന് വിളിക്കുന്നു. ആകാശത്തിന്‍റെ പ്രതീകമായി പുഷ്പം, വായുവിന്‍റെ പ്രതീകമായി ധൂമം, അഗ്നിയുടെ പ്രതീകമായി ദീപം, ജലത്തിന്‍റെ പ്രതീകമായി നൈവേദ്യം, ഭൂമിയുടെ പ്രതീകമായി ഗന്ധം ഇവയാണ് പഞ്ചോപചാരം.
